بیدل و بیدل پژوهی حوزه ای است که با توجه به ظرفیت‌های شعر بیدل باید بیشتر به آن توجه کرد. در این مطلب بعد از نگاهی به زندگی و سبک شعر بیدل، تعدادی از بهترین کتاب های این حوزه را نیز معرفی می‌کنیم.
میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی در سال ۱۰۵۴ هجری قمری در ساحل جنوبی رودخانۀ «گنگ» در شهر عظیم‌آباد پتنه (هند) به دنیا آمد. وی اصلاً از ترکان جغتایی بود. بیدل در بیشتر علوم حکمی تبحر داشت و با طریقه صوفیه نیز آشنا بود.
او ابتدا «رمزی» تخلص می‌کرد. تا این که بنا به گفته یکی از شاگردانش هنگام مطالعه گلستان سعدی، از مصراع «بیدل از بی نشان چه جوید باز» به وجد آمد و تخلص خود را به «بیدل» تغییر داد. علاوه بر دیوان اشعار، آثاری در نثر دارد. از آن جمله می‌توان به رقعات، نکات و چهار عنصر اشاره کرد. وی در تاریخ چهارم صفر ۱۱۳۳ هجری قمری در دهلی درگذشت.
بیشتر بخوانید: چرا باید تاریخ بیهقی بخوانیم؟
بیدل از «خیال‌بندان» چیره‌دست بود و در ایراد مضمون‌های باریک مبالغه و اصرار می‌کرد. در اثرهایش اندیشه‌های عرفانی و غنایی با مضمون‌های پیچیده شاعرانه و تشبیه‌ها و ترکیب‌های استعاری تخیلی و توهمات پردامنه و خیال‌پردازی‌های دور و دراز به هم درآمیخته است. از این راه‌ها کلامی با رنگ و نگار تازه و کاملا بدیع فراهم آمده است که به کلی با آنچه در دیوان‌های پیشینیان می‌یابیم متفاوت است. این شیوه همان شیوه‌ای است که ما به آن سبک هندی می‌گوییم.
بیدل و همطرازان او زیبایی سخن را در ابهام آن می‌پنداشتند. ابهامی که از پیچیدن مقصود در لباس تشبیه‌ها و استعاره‌های خیالی و وهمی و بنا نهادن کلام بر آنها حاصل می‌شود. این شیوۀ بیان مقصود تکامل یافت و اندک اندک به جایی رسید که از بین دو جناح سخن، یعنی لفظ و معنی، جناح معنی بلندتر و قوی‌تر و جناح لفظ ناتوان‌تر شد.
تا جایی که در زمانۀ بیدل، هر شعری که مضمون و معنی در آن خیالی‌تر یا به قول طرفداران این شیوه، «نازک»تر بود پسندیده‌تر شمرده می‌شد و شاعر آن شعر استادتر. البته گاهی در این شیوه زیاده‌روی شد و کار به سستی شعر حتی نزد شاعران چیره‌دست کشید. اما این زیاده‌روی به حدی نیست که از غزلیات زیبای بیدل دست بکشیم.
این غزل بیدل گواه پیچیدگی و بلند بودن معنی در شعر اوست:
می‌پرستِ ایجادم، نشئه ازل دارم همچو دانه انگور شیشه در بغل دارم
معنیِ بلندِ من فهمِ تند می‌خواهد سیرِ فکرم آسان نیست، کوهم و کُتل دارم
بحرِ قدرتم بیدل! موج‌خیزِ معنی‌ها مصرعی اگر خواهم سر کنم، غزل دارم
برای آشنایی بیشتر با بیدل دهلوی و سبک شعر او تعدادی از مهم‌ترین آثار مربوط به او را معرفی می‌کنیم:
کلیات ابوالمعانی میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی، تصحیح خال محمد خسته و خلیل الله خلیلی
کامل‌ترین مجموعه چاپی از آثار بیدل تا به امروز، کلیات اوست. این مجموعه به تصحیح خال محمد خسته و خلیل الله خلیلی در کابل منتشر شده است. این کلیات چهار جلدی تا امروز مورد اعتمادترین مجموعه از آثار مسلم بیدل دهلوی است.
جلد اول در دو بخش غزلیات، نمایه مفاهیم، اصطلاحات و تعبیرات؛
جلد دوم: ترکیب بند، ترجیع بند، قصاید، قطعات و رباعیات؛
جلد سوم: مثنوی ها (عرفان، طلسم حیرت، طور معرفت، محیط اعظم)؛
جلد چهارم: چهار عنصر، رقعات، نکات.
شاعر آینه ها (بررسی سبک هندی و شعر بیدل)، محمد رضا شفیعی کدکنی
دکتر شفیعی کدکنی در شاعر آینه ها چند مقاله ارزشمند پیرامون سبک هندی و به ویژه سبک بیدل و بیدل شناسی را به همراه گزیده‌ای از غزلیات و رباعیات او ارائه کرده است، که راهنمای بسیار خوبی برای درک ظرایف شعر بیدل دهلوی است.
شاید نام بیدل در میان شاعران فارسی زبان در ایران چندان پرآوازه نباشد ولی با کلیدهایی مانند تصاویر پارادوکسی ، حس آمیزی ، وابسته های عددی ، تجرید و تشخیص و همچنین معرفی فرهنگ تداعی‌های بیدل که دکتر کدکنی در اختیار خواننده قرار داده اند و همچنین گزینش ۲۸۲ غزل و شصت رباعی از میان انبوه (حدود صد هزار بیت ) اشعار بیدل ، گامی در معرفی این شاعر برداشته شده است.
گزیده دیوان بیدل، محمد کاظم کاظمی
کتاب «گزیده دیوان بیدل» به گزینش محمد کاظم کاظمی، شاعر و نویسنده افغانستانی است. این کتاب حاوی گزیده‌ای از غزل‌ها، تک‌بیت‌ها، رباعی‌ها، قصیده‌ها و دیگر قالب‌های شعر میرزا عبدالقادر بیدل شاعر بزرگ زبان فارسی است.
گزیده دیوان بیدل حاصل دقت نظر ۲۵ ساله‌ی محمد کاظم کاظمی است. بنابراین اگر فقط قصد آشنایی نسبی با سبک بیدل را داریم، به جای مطالعه دیوان کامل بیدل می‌توانیم از این گزیده بهره ببریم. همچنین کتاب «کلید در باز» از همین نویسنده هم در گره‌گشایی غزلیات بیدل مفید است.
دیوان غزلیات بیدل، تصحیح و تحقیق سیدمهدی طباطبایی و علیرضا قزوه
مجموعه دو جلدی غزلیات بیدل با تصحیح و تحقیق سیدمهدی طباطبائی (عضو هیئت علمی دانشگاه شهیدبهشتی) و علیرضا قزوه (شاعر نام‌آشنای معاصر) تیر ماه ۱۴۰۰ توسط انتشارات شهرستان ادب منتشر شد. در این تصحیح انتقادی غزلیات بیدل، از چهار نسخه خطی که همگی آنها از منظر نسخه‌پژوهی اهمیت فراوانی دارند، استفاده شده است. این نسخه‌های خطی عبارت‌اند از: نسخه گنج‌بخش، نسخه علیگر، نسخه رامپور، نسخه پتنا.
این مجموعه آخرین و به‌روزترین تصحیح از غزلیات بیدل دهلوی است.
استعاره در غزل بیدل، محمدرضا اکرمی
این کتاب در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول به تعریف استعاره و سیر آن در شعر فارسی می‌پردازد. بخش دوم به عوامل ابهام، استعاره‌های دشوار و نگاه استعاری بیدل اختصاص یافته تا راهی برای ورود به شعر وی بنمایاند. بخش سوم در نقدی روان شناسانه، انگیزه‌های بهره‌گیری افراطی از محور جانشینی واژگان، استعاره و نماد را در شعر بیدل واکاوی می‌کند تا ماهیت سلوک، فلسفه و هستی شناسی وی را نشان دهد.
محمد رضا اکرمی (مولف این کتاب) دکترای زبان و ادبیات فارسی را از دانشگاه شیراز دریافت کرد و از سال ۱۳۷۶ در دانشگاه آزاد اسلامی مشغول به تدریس است. او تا کنون چندین مقاله در زمینه‌های حافظ پژوهی، بیدل شناسی و عرفان نوشته است.
بیدل، سپهری و سبک هندی، حسن حسینی
اگر بخواهیم در شعر پس از نیما به دنبال سبک های شناخته شدۀ شعر فارسی بگردیم، به یقین، شعر سهراب سپهری به اعتبار عملکرد ظریف و دامنه دار قوۀ خیال و نقش آفرینی هایی ذهن و پیچ وتاب های زبان، به شعر سبک هندی تعلق خواهد گرفت. بیدل دهلوی نیز، میراث دار صائب و اقمار او در سبک هندی است و گرچه زبانش چندان پیچش دارد و معانی اش چندان تو درتوست که شعرش «بی‌معنی » می نماید، اما شعر سپهری با شعر او مشابهت های فراوان دارد.
بیدل و سپهری هر دو در فضایی دم می زنند که سرپناهش سوررئالیسم پیشرفته است. بیدل، سپهری و سبک هندی، پژوهشی در حوزۀ ادبیات تطبیقی است که با زبانی دلنشین و سبکی خواندنی، پیوستگی ها و مانندگی های دو شاعر را نسبت به هم، به ما نشان می دهد.